«Να χαμ' ένα βασιλιά/ δράκο με χοντρόλαιμο/ σέρτικο κι αράθυμο,/ για να κάνει πόλεμο».

Κ. Βάρναλης¹

Ο θεσμός της μοναρχίας στην Ελλάδα ποτέ δεν είχε ισχυρό έρεισμα μέσα στο λαό, πράγμα απολύτως φυσικό αφού ήταν ένας θεσμός ξενόφερτος, όπως και η οικογένεια των Γλύξμπουργκ που τον προσωποποιούσε. Επιπλέον είχε επιφέρει πλήθος δεινών και συμφορών στη χώρα και είχε καταντήσει πραγματική μάστιγα. Ιδιαίτερα τη δεκαετία του '40 ο ελληνικός λαός είχε πολλούς λόγους να μην έχει καλή γνώμη για τη μοναρχία και τους εκπροσώπους της. Είχε νωπά στη μνήμη του ιστορικά γεγονότα συνδεδεμένα με το θεσμό, για τα οποία είχε πληρώσει βαρύ τίμημα, όπως το νόθο δημοψήφισμα του 1935 με το οποίο η μοναρχία παλινορθώθηκε για να αποτελέσει στη συνέχεια τη γέφυρα και το στυλοβάτη του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου. Επιπλέον, δεν μπορούσε να ξεχάσει ότι λίγο πριν την έναρξη της φασιστικής κατοχής, ο βασιλιάς και η κυβέρνησή του εγκατέλειψαν τη χώρα κατά τον ίδιο τρόπο που τα ποντίκια εγκαταλείπουν το καράβι όταν βουλιάζει. Ηταν επομένως φανερό πως μετά την απελευθέρωση από τη φασιστική κατοχή ούτε ο βασιλιάς μπορούσε να επιστρέψει στο θρόνο του ούτε ο θεσμός της μοναρχίας μπορούσε να συνεχίσει να υπάρχει χωρίς προηγουμένως να έχει αποσπάσει τη λαϊκή έγκριση. Πώς θα επιτυγχανόταν, όμως, μια τέτοια έγκριση;

Ενα πρώτο βήμα που βοηθούσε αντικειμενικά μια μελλοντική παλινόρθωση της μοναρχίας, έγινε, κατ' αρχήν με τη Συμφωνία του Λιβάνου που επέτρεψε την επάνοδο του αστικού πολιτικού κόσμου στη χώρα υπό την ομπρέλα της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας του Γ. Παπανδρέου και κατά δεύτερο λόγο με τη συμφωνία της Γκαζέρτας που έδωσε το «πράσινο φως» για την απόβαση και παρουσία σε ελληνικό έδαφος αγγλικών στρατιωτικών δυνάμεων. Ισχυρότατη όμως ώθηση στα σχέδια επιστροφής του Γλύξμπουργκ, έδωσε η νίκη των Εγγλέζων κατά του ΕΛΑΣ το Δεκέμβρη του '44 και η υπογραφή της συμφωνίας της Βάρκιζας που υποχρέωνε στον αφοπλισμό του κινήματος της Εαμικής Εθνικής Αντίστασης.

Η μοναρχική παλινόρθωση μπήκε στην τελική ευθεία πραγματοποίησής της με τη διοργάνωση των ψευτοεκλογών του Μάρτη του '46 και την ανάδειξη, μέσα από αυτές, μιας φανερά ξενόδουλης φιλομοναρχικής κυβέρνησης.

Ο χρόνος διεξαγωγής του δημοψηφίσματος δεν είχε οριστεί ευθύς εξαρχής για την 1η Σεπτέμβρη 1946. Η συμφωνία της Βάρκιζας προέβλεπε, στο ένατο και τελευταίο άρθρο της, το δημοψήφισμα για το πολιτειακό να γίνει μέσα στο 1945 και μάλιστα πριν τις βουλευτικές εκλογές³. Υστερα, όμως, από αμερικανική και αγγλική παρέμβαση στην κυβέρνηση Σοφούλη, που ανέλαβε καθήκοντα στις 22/11/1945, η συμφωνία παραβιάστηκε, οι εκλογές ορίστηκαν για το Μάρτη του 1946 και το δημοψήφισμα για τον Μάρτη του 1948⁴. Αλλά κι αυτός ο χρονικός ορισμός του δημοψηφίσματος έμελλε να αλλάξει.

Μετά τις εκλογές, η ελληνική άρχουσα τάξη διαπίστωσε πως δεν έπρεπε να αναβάλλει για πολύ το δημοψήφισμα και μέσω αυτού την ολοκλήρωση του πολιτικού της συστήματος, δεδομένου ότι η κοινωνική σύγκρουση στη χώρα συνεχώς οξυνόταν. Αλλά ούτε και οι Αγγλοαμερικανοί ιμπεριαλιστές ήθελαν να τραβάνε σε μάκρος οι εκκρεμότητες στο αστικό πολιτικό σύστημα της Ελλάδας δεδομένου ότι η περίοδος ήταν μεταβατική με την Αγγλία σε διαδικασία αποχώρησης από τις ελληνικές υποθέσεις και τις Ηνωμένες Πολιτείες να μην είναι ακόμη σε θέση να την αντικαταστήσουν. Ετσι φτάσαμε στη 13η Μαΐου 1946, όπου ο αντιβασιλέας - αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός ανέλαβε να ενημερώσει την ελληνική Βουλή ότι το δημοψήφισμα θα γινόταν την 1η Σεπτέμβρη του ίδιου έτους⁵.

Ομως, για ποιον άνθρωπο θα γινόταν το δημοψήφισμα; Ποιος ήταν, ως προσωπικότητα αυτός ο Γεώργιος Β' για την επιστροφή του οποίου έπρεπε να αποφανθεί ο ελληνικός λαός; «Αν δεν ήταν βασιλιάς - είχε γράψει γι' αυτόν ο Αμερικανός δημοσιογράφος και μεγαλοπράκτορας της CIA Κ. Σουλτσμπέργκερ⁶ - θα 'ταν από κείνο το είδος των ανθρώπων που τους καλούν την τελευταία στιγμή για να συμπληρώσουν τον αριθμό των καλεσμένων σ' ένα γεύμα ή ένας διάσημος δημοσιογράφος για τη στήλη κουτσομπολιών σε αμερικάνικη εφημερίδα... Κάθε φορά που μιλώ μαζί του, μου δίνει την εντύπωση ευχάριστου ηλίθιου, δίχως κανένα ενδιαφέρον για την Ελλάδα, το λαό της ή την πολιτική της».

Για τη διεξαγωγή του δημοψηφίσματος η Βουλή υιοθέτησε, στις 25 Ιούνη 1946, το Δ' Ψήφισμα. Βάσει αυτού του ψηφίσματος στους εκλογείς θα μοιράζονταν δύο ειδών ψηφοδέλτια. Τα ψηφοδέλτια υπέρ του Γεωργίου Β' έγραφαν «Βασιλεύς Γεώργιος» και τα ψηφοδέλτια που ήταν εναντίον του, αρχικά ορίστηκε ότι θα είχαν, απλώς, χρώμα λευκό. Στη συνέχεια όμως, επειδή υπήρξαν αντιδράσεις που εδράζονταν στο γεγονός ότι δε δινόταν η δυνατότητα στον πολίτη να εκφράσει την προτίμησή του στο πολίτευμα της αρεσκείας του, ο πρωθυπουργός Κ. Τσαλδάρης διευκρίνισε ότι θεωρούνται έγκυρα «και τα ψηφοδέλτια - τα λευκά - τα οποία θα αναγράφουν διά μελάνης ή μολυβδίδος το πολίτευμα της προτιμήσεως του εκλογέως»⁷. Μ' άλλα λόγια, όπως αναφέραμε στην αρχή, δε γινόταν ένα δημοψήφισμα για το Πολιτειακό αλλά για την επάνοδο ή μη του Γεωργίου και στο πλαίσιο αυτό μπορούσαν οι οπαδοί της Δημοκρατίας απλώς να δηλώσουν την προτίμησή τους σ' αυτή. Ετσι, κι αν ακόμη η επιστροφή του Γεωργίου καταψηφιζόταν, αυτό δε σήμαινε καταψήφιση της μοναρχίας αλλά μόνο αποδοκιμασία ενός προσώπου από τους κόλπους της που βεβαίως μπορούσε να αντικατασταθεί από κάποιο άλλο. Γι' αυτό και ο Τσαλδάρης δε δίσταζε να απειλεί πως νίκη των οπαδών της δημοκρατίας θα σήμαινε πολιτειακή κρίση⁸.

Στο δημοψήφισμα πήραν μέρος όλες οι πολιτικές δυνάμεις της χώρας, σε αντίθεση με τις εκλογές της 31ης Μαρτίου όπου, ως γνωστόν, ο Πολιτικός Συνασπισμός Κομμάτων του ΕΑΜ, τα εκτός ΕΑΜ κόμματα της Αριστεράς και ο βασικός κορμός του κομμάτων, ομάδων και προσωπικοτήτων του λεγόμενου Δημοκρατικού Κέντρου απείχαν. Το ΕΑΜ μην έχοντας αυταπάτες ότι οργανωνόταν πλατιάς έκτασης νοθεία για την παλινόρθωση της μοναρχίας, ήταν υπέρ της αποχής από το δημοψήφισμα. Πήρε, όμως, μέρος σ' αυτό για να μην διασπάσει το αντιμοναρχικό - δημοκρατικό μέτωπο δεδομένου ότι τα κόμματα του Κέντρου δε συμφωνούσαν με την αποχή. «Αν ολόκληρη η δημοκρατική παράταξη από τη δεξιά ως την αριστερή της άκρη συμφωνούσε, η πιο σωστή θέση θάταν η γενική δημοκρατική αποχή» έγραφε ο Ν. Ζαχαριάδης στο «Ριζοσπάστη». Και πρόσθετε: «Μια όμως και για τους γνωστούς λόγους η παράταξη της δημοκρατίας δεν μπορεί να εμφανιστεί ενιαία και συμπαγής με την αποχή, η ΚΕ του ΕΑΜ και οι Αριστεροί Φιλελεύθεροι, αποφάσισαν, πολύ σωστά, να διατηρήσουν τη δημοκρατική ενότητα με τη συμμετοχή στο δημοψήφισμα»⁹. Πώς είχε όμως η κατάσταση στα δύο μέτωπα, το μοναρχικό και το Δημοκρατικό;

Κατά της μοναρχίας και υπέρ της Δημοκρατίας είχαν ταχθεί πλήθος κορυφαίων διανοουμένων, η Πανελλήνια Ομοσπονδία Δημοκρατικών συλλόγων υπό τον στρατηγό Οθωναίο, το σύνολο των κομμάτων που αποτελούσαν τον Πολιτικό Συνασπισμό του ΕΑΜ, το Κόμμα της ΕΛΔ, το κόμμα των Αριστερών Φιλελευθέρων, η Ενωση Δημοκρατικών Αριστερών του Ι. Σοφιανόπουλου κι όλος σχεδόν ο αστικός πολιτικός κόσμος (τα κόμματα των Θ. Σοφούλη, Γ. Καφαντάρη, Εμμ. Τσουδερού, Σοφοκλή Βενιζέλου, Π. Κανελλόπουλου, Γ. Παπανδρέου, Α. Μυλωνά). Υπέρ της επαναφοράς του Γλύξμπουργκ είχαν εκδηλωθεί το Δεξιό Λαϊκό Κόμμα, οι ταγματασφαλίτες, ο Ναπολέων Ζέρβας, ο κατοχικός Πρωθυπουργός Ιωάννης Ράλλης, τα πρωτοπαλίκαρα της Μεταξικής Δικτατορίας Τουρκοβασίλης, Κοτζιάς, Δημητράτος κ.ά. καθώς επίσης κι όλος ο συρφετός των δοσιλόγων της κατοχής και του σκοταδισμού¹⁰.

Οπως εύκολα μπορεί να αντιληφθεί ο αναγνώστης από τον προαναφερόμενο πολιτικό συσχετισμό δυνάμεων, υπό ομαλές δημοκρατικές συνθήκες, οι πιθανότητες μιας εκλογικής νίκης της μοναρχίας ήταν μηδενικές. Ομως τέτοιες συνθήκες ήταν αδιανόητες στην Ελλάδα εκείνης της εποχής. Ετσι ο ελληνικός λαός έφτασε μπροστά στις κάλπες βιώνοντας τις συνθήκες της πιο βάρβαρης τρομοκρατίας.

Τον Ιούνη του 1946 έγινε νόμος του κράτους το περιβόητο Γ' Ψήφισμα κι από την 1η Ιουλίου του ιδίου έτους, σε εφαρμογή του ψηφίσματος, στήθηκαν κι άρχισαν να λειτουργούν τα έκτακτα στρατοδικεία που έστελναν, έναν μετά τον άλλον, τους αγωνιστές στα εκτελεστικά αποσπάσματα. Τον Αύγουστο άρχισαν να εξορίζονται μαζικά οι Εαμίτες αξιωματικοί που είχαν τιμήσει το λαό και τη χώρα πολεμώντας τους φασίστες κατακτητές μέσα από τις τάξεις του ΕΛΑΣ. Για να καταλάβουμε όμως καλύτερα τη σημασία και την έκταση της τρομοκρατίας ας σταθούμε σ' ορισμένα ψυχρά, αλλά άκρως διαφωτιστικά, στοιχεία:

Από την 1/4/1946 και μέχρι μία εβδομάδα πριν το δημοψήφισμα είχαν δολοφονηθεί από μοναρχοφασίστες τρομοκράτες των πόλεων και συμμορίες της υπαίθρου 499 αντιμοναρχικοί πολίτες, κυρίως ΕΑΜίτες αλλά όχι μόνο. Επίσης είχαν τραυματιστεί με πυροβόλο όπλο ή είχαν υποστεί βαριές κακώσεις από βασανιστήρια περισσότεροι από 2.000.

Στο ίδιο χρονικό διάστημα είχαν εξαφανιστεί 77 δημοκρατικοί πολίτες από τους οποίους οι 38 είχαν χαθεί ολωσδιόλου χωρίς να βρεθεί κανένα ίχνος ή πληροφορία για την τύχη τους. Ανάμεσα στους εξαφανισθέντες ήταν και ο δημοσιογράφος του «Ριζοσπάστη» Κώστας Βιδάλης ο οποίος δολοφονήθηκε από τη συμμορία του Σούρλα τον Αύγουστο του '46.

Η ύπαιθρος βρισκόταν υπό το καθεστώτος τρομοκρατίας των μοναρχοφασιστικών συμμοριών. Οκτώ τέτοιες συμμορίες κυριαρχούσαν στη Θεσσαλία και τη Στερεά πριν το δημοψήφισμα κι επτά δρούσαν κατά το ίδιο χρονικό διάστημα στην Πελοπόννησο¹¹. Η εικόνα συμπληρώνεται αν λάβουμε υπόψην πως μέχρι την 1η Σεπτεμβρίου 1946, 42 αγωνιστές είχαν εκτελεστεί σε εφαρμογή του Γ' Ψηφίσματος ενώ 13.000 συλλήψεις δημοκρατικών πολιτών είχαν γίνει σε ολόκληρη τη χώρα¹².

«Τα χαρτιά ήσαν φτιαγμένα πριν ο λαός κληθεί να εκφράσει τη θέλησή του» γράφει, απολύτως εύστοχα, ο Γάλλος μελετητής Z. Meynaud¹³. Ετσι, σύμφωνα με τα επίσημα αποτελέσματα στο δημοψήφισμα πήραν μέρος 1.900.613 ψηφοφόροι. Εγκυρα ήταν 1.660.497 ψηφοδέλτια. Υπέρ του Γλύξμπουργκ φέρεται ότι ψήφισαν 1.135.492 (68,3% του εκλογικού σώματος) και εναντίον 524.810 ψηφοφόροι. Επειδή, όπως προαναφέραμε, όσοι ήσαν κατά της μοναρχίας μπορούσαν να ρίξουν στην κάλπη ή λευκό ψηφοδέλτιο ή γράφοντας πάνω σ' αυτό τη λέξη «Δημοκρατία», οι αντιμοναρχικοί ψήφοι κατανέμονται ως εξής: Λευκά ψηφοδέλτια 342.500 και ψηφοδέλτια με τη φράση «Δημοκρατία» 182.310¹⁴. Ο δρόμος για την επιστροφή του Γεωργίου Γλύξμπουργκ του Β' ήταν πλέον ανοικτός. Πόσο επιβάρυνε όμως τις πολιτικές εξελίξεις και τις τεταμένες κοινωνικές σχέσεις στη χώρα το γεγονός αυτό; «Η επιστροφή του Γεωργίου μόνο θα επιταχύνει τη γενική καταστροφή», έλεγε το ΚΚΕ σε ανακοίνωση του ΠΓ της ΚΕ του¹⁵, στις 11/9/1946. Το ΚΚΕ καλούσε τότε, να επιτευχθεί, έστω και την ύστατη στιγμή, η δημοκρατική συνεννόηση, «βασική προϋπόθεση» της οποίας ήταν «να σταματήσει η ξενική κατοχή και οποιαδήποτε ξένη ανάμειξη στα εσωτερικά μας».

Η έκκληση του ΚΚΕ, βεβαίως, δεν εισακούστηκε, ο εμφύλιος δεν αποτράπηκε και η διαπλοκή με τον ιμπεριαλισμό βάθυνε περισσότερο. Ποια ήταν όμως η στάση των κομμάτων του λεγόμενου δημοκρατικού κέντρου απέναντι σ' αυτές τις εξελίξεις; Κατ' αρχήν αναγνώρισαν το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος χωρίς δεύτερη κουβέντα και στη συνέχεια τάχτηκαν στο πλευρό της μοναρχίας αλλά και της «επαράτου» Δεξιάς. «Ολα τα εθνικά δημοκρατικά κόμματα - έγραφε σε άρθρο του στην εφημερίδα ''Ελλάδα'', στις 9/9/1946, ο Γ. Παπανδρέου¹⁶ - εμπνεόμενα από το γενικότερον συμφέρον της πατρίδος, από την ανάγκην της ομαλότητος και της Εθνικής Ενώσεως, θα γίνουν νομιμόφρονα. Και θα μείνει μόνον ο Επαναστατικός Εαμοκομμουνισμός αντιμέτωπος. Αλλά εις την πάλην αυτήν ο Βασιλεύς θα έχη συμπαραστάτην το Εθνος». Τα σχόλια περιττεύουν.

1 Κ. Βάρναλη: «Ποιητικά» («Σκλάβοι πολιορκημένοι»), εκδόσεις Κέδρος, σελ. 137

2 Β. Κόντης: «Η αγγλοαμερικανική πολιτική και το ελληνικό πρόβλημα 1945 - 1949», εκδόσεις Παρατηρητής, σελ. 142-144

3 «Το ΚΚΕ-Επίσημα Κείμενα»: Η συμφωνία της Βάρκιζας, τόμος Ε', σελ. 415-416

4 Γ. Μαυρογορδάτος: «Οι εκλογές και το δημοψήφισμα του 1946 προοίμιο του εμφυλίου πολέμου», στο «Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950 - ένα έθνος σε κρίση», εκδόσεις Θεμέλιο, σελ. 309

5 Γ. Κατσούλη: «Ιστορία του ΚΚΕ», εκδόσεις Νέα Σύνορα, τόμος ΣΤ' σελ. 118

6 Κ. Σουλτσμπέργκερ: «Πολιτικά παρασκήνια της εποχής μας», εκδόσεις Α. Καραβία - Α. Δημητριάδη, τόμος Α', σελ. 350

7 Σπ. Μαρκεζίνη: «Σύγχρονη Πολιτική Ιστορία της Ελλάδος», εκδόσεις Πάπυρος, τόμος β', σελ. 230

8 Ν. Αλιβιζάτος: «Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση 1922-1974, όψεις της ελληνικής εμπειρίας», εκδόσεις Θεμέλιο, σελ. 169

9 Ν. Ζαχαριάδη: «Γιατί πάμε στο δημοψήφισμα», «Ριζοσπάστης» 25/8/1946

10 «Ριζοσπάστης» 1/9/1946

11 Φοίβου Γρηγοριάδη: «Το δεύτερο αντάρτικο», εκδόσεις Καμαρινόπουλος, τόμος 3ος, σελ. 722-723

12 «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 558

13 Z. Meynaud: «Πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα», εκδόσεις Μπάυρον, τόμος Α' σελ. 335

14 Σ. Γρηγοριάδη: «Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας», εκδόσεις Καπόπουλος, τόμος 3ος, σελ. 152.

15 «Το ΚΚΕ-Επίσημα Κείμενα», τόμος ΣΤ', σελ. 218-220

16 Γ. Παπανδρέου: «Πολιτικά Θέματα», εκδόσεις Πέτρου Δημητράκου, 1950, τόμος Β' σελ. 156