"Κιαφίρ Αντασί",δηλαδή "Νησί των Απίστων", ονόμαζαν οι Τούρκοι το νησί της λίμνης των Ιωαννίνων και τη μαρτυρία αυτή μάς τη δίνει ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπής. Στο μεταξύ, το ..."Νησί των Απίστων" λαμπρύνεται από την καλλιτεχνική πνοή του Βυζαντίου κατά τον 13ο και 14ο αιώνα, αλλά και αργότερα, στον 16ο και 17ο αιώνα. Εκεί ιδρύεται μία ιδιαίτερα σημαντική μοναστική κοινότητα,η οποία γίνεται κέντρο άσκησης του θρησκευτικού συναισθήματος και ταυτόχρονα πνευματικό και καλλιτεχνικό κέντρο.

Το 16ο και 17ο αιώνα ιδρύονται οι μονές Ελεούσας και Προδρόμου.Την ίδια περίοδο, οι μονές Φιλανθρωπινών και Ντίλιου επεκτείνονται και ανακαινίζονται. Ωστόσο, οι κτήτορες των μονών και οι ανακαινιστές τους κινούνται μέσα σε ένα γενικότερο πλαίσιο καλλιτεχνικής δραστηριότητας, που αναπτυσσόταν εκείνη την περίοδο στην Ηπειρο και τη Θεσσαλία, με ισχυρούς ακόμα τους δεσμούς με τη βυζαντινή θρησκευτική ζωγραφική.Δεν είναι τυχαίο ότι οι κτήτορες της μονής Προδρόμου, μοναχοί Θεοφάνης και Νεκτάριος Αμαράδες το 1548 χτίζουν το καθολικό της μονής Βαρλαάμ των Μετεώρων,ενώ ο ανακαινιστής της μονής Φιλανθρωπινών, Ιωάσαφ Φιλανθρωπινός, ιστορεί το ναό της Μεταμόρφωσης της Βελτίστας (1568). Το 17ο αιώνα ανακαινίζεται και η μονή Αγίου Παντελεήμονα, τα κελιά της οποίας αργότερα φιλοξένησαν το Μουσείο Προεπαναστατικής Περιόδου της Ηπείρου.

Αξίζει δε να σημειωθεί ότι αρκετά μοναστήρια οφείλουν την ίδρυσή τους σε βυζαντινές οικογένειες, που κατέφυγαν στα Γιάννενα μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους.Οι οικογένειες Φιλανθρωπινών και Στρατηγοπούλου ίδρυσαν τις αντίστοιχες μονές. Αργότερα, η οικογένεια Αμαράδων ίδρυσε τη μονή Προδρόμου. Επίσης, Γιαννιώτες έμποροι το 17ο αιώνα συμβάλλουν με δωρεές στη διατήρηση της μοναστικής κοινότητας, συνδέοντας με αυτή τα ονόματά τους, όπως Ντίλιος, Σπανός κ.ά. Οικογένειες, οι οποίες ενώ εξασφάλιζαν το "ησυχαστήριό" τους σε χώρους που προσέφεραν τα μοναστήρια, παράλληλα επένδυαν στην υστεροφημία τους και συνέβαλαν στην πνευματική άνθηση του τόπου, αφού είναι γνωστή η λειτουργία διδακτικών κέντρων στα μοναστήρια.

Η ζωντανή παρουσία των μοναστηριών διακόπτεται απότομα το 19ο αιώνα, με την κυριαρχία του Αλί Πασά Τεπελενλή. Ο Λικ,που επισκέφθηκε το νησί το 1809, σημειώνει ότι εξ αιτίας της αβάσταχτης φορολογίας "μόνο δύο - τρεις μοναχοί ήταν στο νησί γιατί τα μοναστήρια χρησιμοποιούνται για τη διαμονή των φυλακισμένων από κάθε γωνιά της επικράτειας του βεζίρη. Το μεγαλύτερο μοναστήρι, η Ελεούσα, κατέχεται τώρα από τα γυναικόπαιδα των Σουλιωτών, που καταφεύγουν στα Επτάνησα".

Από τότε τα μοναστήρια του νησιού βυθίστηκαν στη σιωπή. Μόνο έναν αιώνα αργότερα, το 1992, ένα συνέδριο επανέφερε στο προσκήνιο την ιστορική και καλλιτεχνική τους σημασία. Τρία χρόνια αργότερα και καθώς μπήκαν στη ζωή μας τα κοινοτικά προγράμματα, η Μητρόπολη Ιωαννίνων,με πρωτοβουλία του αρχιμανδρίτη και καθηγούμενου των μονών του νησιού, πατέρα Φιλόθεου,αποφάσισε να αξιοποιήσει τις χρηματοδοτήσεις των περιφερειακών προγραμμάτων (ΠΕΠ) του Β Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης και να εντάξει τα μοναστήρια σε ένα πρόγραμμα κτιριακής αποκατάστασης και συντήρησης των τοιχογραφιών τους, με απώτερο σκοπό να αποτελέσουν ένα δίκτυο δραστηριοτήτων γύρω από το υπό ίδρυση Ιδρυμα Πολιτισμού Ηπείρου.Σε αυτήν την προσπάθεια, η Μητρόπολη ανέτρεξε στη συνδρομή της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας.

Η αρχή έγινε από το μοναστήρι της Ελεούσας,στη δυτική ακτή του νησιού, χτισμένο πριν το 1584.Το καθολικό ιστορήθηκε το 18ο αιώνα (1759), αλλά η εικόνα της Παναγίας Βρεφοκρατούσας, από την οποία πήρε και το όνομά του το μοναστήρι, χρονολογείται στον 15ο αιώνα. Εκεί πρόκειται να εγκατασταθεί το εκκλησιαστικό σκευοφυλάκιο της Μητρόπολης Ιωαννίνων.Οι εργασίες ξεκίνησαν από το καθολικό και τα προσκτίσματά του στη βάση της αρχιτεκτονικής μελέτης που εκπόνησε ο αρχιτέκτονας Γιώργος Παπαγεωργίου.Για την οργάνωση όμως των εργασιών, έχει συσταθεί ομάδα με τη συμμετοχή αρχαιολόγων και συντηρητών της 8ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.Ηδη, ο συντηρητής Π. Μπέχλης έχει συντάξει τη μελέτη συντήρησης των τοιχογραφιών, για την οποία εκκρεμεί η έγκρισή της από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο. Προηγουμένως, ο Χάρης Λιωνής από τη Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαιοτήτων είχε συντάξει την περιβαλλοντική μελέτη, η οποία επισημαίνει ότι το μνημείο πλήττεται από την υγρασία,εξ αιτίας και της θέσης του, αφού βρίσκεται σε ένα από τα χαμηλότερο σημεία του νησιού και πολύ κοντά στη λίμνη. Βέβαια, ανάλογα προβλήματα παρατηρούνται στο σύνολο των μοναστηριών του νησιού, όπου καθημερινά επιδεινώνεται η κατάσταση διατήρησής τους. Ηδη, στις τοιχογραφίες της μονής Ελεούσας παρατηρούνται φαινόμενα, όπως αλάτινα πέπλα, εκτεταμένες περιοχές αποφλοιώσεων ζωγραφικής επιφάνειας και χρωστικών κονιορτοποιήσεων, ίχνη οξειδώσεων της ζωγραφικής επιφάνειας, καθώς και μικροοργανισμοί.Τονίζει δε ότι οι τοιχογραφίες, ως αναπόσπαστο στοιχείο του τοίχου, αντανακλούν την κατάσταση διατήρησης ενός μνημείου.Ως εκ τούτου, είναι απαραίτητο οι σωστικές επεμβάσεις στις τοιχογραφίες να λαμβάνουν υπόψη τους την κατάσταση διατήρησης της τοιχοποιίας και το αντίστροφο. Ετσι σύμφωνα με την περιβαλλοντική μελέτη προτείνονται: Μέτρα για την απομάκρυνση των πηγών του νερού από το περιβάλλον του μνημείου και την εξάλειψη της υγρασίας από το εσωτερικό των τοίχων. Βελτίωση των κατασκευαστικών ατελειών των τοίχων και της στέγης. Μέτρα προστασίας των τοιχογραφιών για τη μεταβατική περίοδο από την απομάκρυνση των πηγών μέχρι το οριστικό στέγνωμα των τοίχων. Οριστικά μέτρα προστασίας, καθώς και διατήρηση σταθερών συνθηκών στο περιβάλλον του μνημείου.Ολα αυτά βέβαια υποτάσσονται σε μία βασική αρχή: Οι παράμετροι των περιβαλλοντικών συνθηκών στα μνημεία πρέπει να βρίσκονται σε αρμονία με τις απαιτήσεις για την προστασία των τοιχογραφιών, ενώ οι απαιτήσεις για τους εκκλησιαζόμενους ή τους επισκέπτες πρέπει να ικανοποιηθούν, μόνο αν δεν έρχονται σε αντίθεση με εκείνες που ευνοούν το μνημείο.

Ολα αυτά απαιτούν το διαρκή έλεγχο και τη συνεχή παρουσία των υπηρεσιών του ΥΠΠΟ στη βάση της προστασίας των μνημείων.Αλλά το πόσο εύκολος είναι ο έλεγχος, υπό την πίεση των απορροφήσεων των κονδυλίων, αυτό παραμένει ερώτημα, δεδομένων των ισχνών υπηρεσιών του Υπουργείου Πολιτισμού,οι οποίες θα πρέπει να τρέχουν πίσω από τους γρήγορους ρυθμούς που απαιτούν τα ΠΕΠ, προλαβαίνοντας τις μελέτες, τόσο στο στάδιο της εκπόνησής τους, όσο και στο στάδιο της εφαρμογής τους. Και η αλήθεια είναι ότι όταν τα έργα σε μνημεία υποτάσσονται στην πίεση του χρόνου είναι δύσκολο να αποφευχθούν τα λάθη, πολλές φορές μοιραία...

Στα πλαίσια της ίδρυσης και λειτουργίας του Ιδρύματος Πολιτισμού Ηπείρου, εκτός από τη μονή Ελεούσας, προβλέπονται εργασίες στο σύνολο των μοναστηριών με αμέσως επόμενο εκείνο της Μεταμόρφωσης, όπου θα γίνει χωροθέτηση των βασικών λειτουργιών του. Συγκεκριμένα, θα αξιοποιηθεί το κτίριο της πρώην Ιερατικής Σχολής, ενώ θα χτιστεί και ένα διακριτικό χαμηλό κτίριο, προκειμένου να εξυπηρετήσει τις ανάγκες φιλοξενίας επισκεπτών και ερευνητών.

Παράλληλα, θα ανακατασκευαστεί στην παλιά του θέση το μικρό λιμάνι, θα αποκατασταθούν τα παλιά μονοπάτια και θα διαμορφωθεί ο χώρος έξω από τα μοναστήρια.

Αλλωστε, στις δυτικές πλαγιές του νησιού βρίσκεται το σπουδαιότερο κομμάτι αυτής της μικρής μοναστικής πολιτείας. Εξέχον μνημείο της μεταβυζαντινής τέχνης είναι η μονή του Αγίου Νικολάου των Φιλανθρωπινών ή Σπανού.Η ιστορία της συνδέεται με το όνομα της μεγάλης βυζαντινής οικογένειας των Φιλανθρωπινών. Στο υπέρθυρο του κυρίως ναού διαβάζουμε επιγραφή το όνομα του κτήτορα: "Μιχαήλ Φιλανθρωπινός, ιερεύς και οικονόμος της Αγιωτάτης Μητροπόλεως Ιωαννίνων".Το καθολικό χτίστηκε το 1292 και ανακαινίστηκε σε τρεις φάσεις: το 1531,το 1542 και το 1560.Στην τρίτη φάση της ανακαίνισης ανάγονται και οι τοιχογραφίες των Θηβαίων αδελφών αγιογράφωνΓιώργου και Φράγκου Κονταρή.Αξιοσημείωτη όμως είναι απεικόνιση, αριστερά της εισόδου, των επτά φιλοσόφων: Ο Πλάτων,ο Απολλώνιος,ο Σόλων,οΑριστοτέλης,ο Πλούταρχος,ο Θουκυδίκης και ο Χείλων,οι οποίοι "συνεδριάζοντες σε κάποιο σπίτι των Αθηνών διακήρυξαν τη θεία ενανθρώπιση και την παρουσία του Χριστού".Η παρουσία τους στη μονή Φιλανθρωπινών συνδέεται άμεσα με τις γενικότερες μορφωτικές ζυμώσεις που λάμβαναν χώρα στα μοναστήρια του νησιού. Ωστόσο, το φαινόμενο της απεικόνισης σε ναούς Ελλήνων φιλοσόφων εμφανίζεται για πρώτη φορά στην τρίτη δεκαετία του 16ου αιώνα στα Βαλκάνια και τη Ρωσία.

Νοτιότερα βρίσκουμε τη μονή Αγίου Νικολάου Ντίλιου ή Στρατηγόπουλου.Στη γιαννιώτικη οικογένεια Ντίλιου το μοναστήρι οφείλει την ανακαίνισή του, ενώ στην οικογένεια Στρατηγόπουλου οφείλει της ίδρυσή του. Οι τοιχογραφίες του καθολικού αποτελούν εξαιρετικές εκφράσεις της ζωγραφικής σχολής της ΒΔ Ελλάδας το 16ο αιώνα,ενώ είναι χαρακτηριστική η ομοιότητα ως προς τη θεματολογία με το γειτονικό καθολικό της μονής Φιλανθρωπινών.

Στην ανατολική ακτή βρίσκεται η μονή Αγίου Παντελεήμονα,όπου σε ένα από τα τρία κελιά της γράφτηκε ο τραγικός επίλογος του Αλί Πασά, το Γενάρη του 1822. Νοτιότερα βρίσκουμε τη μονή Προδρόμου.Ως κτήτορές της φέρονται οι μοναχοί Νεκτάριος και Θεοφάνης Αμαράδες και σύμφωνα με την αυτοβιογραφία τους το μοναστήρι χτίστηκε στα χρόνια 1506 - 1507 πάνω στα ερείπια παλαιότερου βυζαντινού ναού.

Δήμητρα ΜΥΡΙΛΛΑ