Κρυμμένη, συνήθως, μέσα στα σύννεφα, η Πέτρα Μούκα. Στη ρίζα της ήταν για ένα διάστημα το αρχηγείο του ΔΣΕ και η έδρα της ΚΕ του ΚΚΕ

1. Βόρεια δυτικά οι ορεινοί όγκοι του Γράμμου της Μπάτρας, το Γκόλιο-Στενό, Κάμενικ.

2. Βόρεια ανατολικά δεσπόζουν οι ορεινοί όγκοι Αλεβίτσας, Αμμούδα, Τσάρνο, Πύργος Κοτύλης, Παλιοκρίμνι.

3. Στον κεντρικό Γράμμο: Επάνω και Κάτω Αρένες, Πέτρα Μούκα, Πατώματα, Πύργος Στράτσιανης.

Στα νότια της περιοχής κυριαρχεί ο Σμόλικας προς την Ηπειρο και τα Ζαγόρια, όπου δεσπόζουν ο Κλέφτης, η Γύφτισσα, το Ταμπούρι, η Μουργκάνα.

Τρεις ποταμοί διασχίζουν αυτόν τον άγριο τόπο. Οι κοιλάδες που δημιουργούν είναι ταυτόχρονα και οδοί πρόσβασης. Οποιος ελέγχει τους ορεινούς όγκους που τους περιβάλλουν, ελέγχει τις προσβάσεις. Ο Αλιάκμονας από δυτικά νοτιοανατολικά. Ο Σαραντάπορος που διασχίζει κατά πλάτος την έκταση ώσπου ενώνεται με τον Αώο κοντά στην Κόνιτσα. Ο Αώος πηγάζει λίγο νοτιότερα, προς την κατεύθυνση του Μετσόβου. Οι όχθες του ήταν σκληρό μέτωπο αγώνα.

Περιμετρικά και σε βάθος η οχύρωση από τη μεριά του ΔΣΕ περιλάμβανε 7.400 πολυβολεία, 149.500 μέτρα χαρακώματα, ναρκοπέδια, κ.ά.

Σ' αυτόν τον τόπο έλαχε να διαδραματιστεί η κορύφωση της πάλης «εν όπλοις» για τη Λαϊκή Εξουσία.

Η διαπάλη κράτησε 3 χρόνια (1946-1949). Εληξε τυπικά με την υποχώρηση του ΔΣΕ που πραγματοποιήθηκε στις 29 του Αυγούστου του 1949.

Στα 3 χρόνια ο ΔΣΕ οργανωμένος και καθοδηγούμενος από το ΚΚΕ συγκρούεται και δρα σ' όλη την έκταση της Ελλάδας.

Ο ΔΣΕ είναι αντιμέτωπος με δύο ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, Βρετανία και ΗΠΑ, και τις ντόπιες δυνάμεις. Η υπεροπλία τους είναι συντριπτική, σε έμψυχο και πολεμικό υλικό (1/10 σε έμψυχο υλικό και 1/50 σε πολεμικό υλικό). Η ντόπια ολιγαρχία διαβεβαίωνε τους Αμερικανούς ότι η συντριβή των «Κομμουνιστοσυμμοριτών», των «Ξενοκίνητων», των «ΕΑΜοβουλγάρων», των «Κατσιαπλιάδων» ήταν ζήτημα 15-20 ημερών.

Καθαίρεσαν την τότε στρατιωτική ηγεσία και εκπόνησαν νέα σχέδια συντριβής του ΔΣΕ. Στα 1947-'48 επιχειρούν με πολλαπλάσιες δυνάμεις να ξεμπλέξουν σε 10-15 μέρες. Είναι σίγουροι ότι θα εγκλωβίσουν τον ΔΣΕ στην Τανάλια και θα τον εξοντώσουν. Ο ΔΣΕ μετά από μάχες 70 ημερών με έναν περίτεχνο ελιγμό (20-21 Αυγούστου 1948) περνάει αλώβητος στο Βίτσι.

Ο ΔΣΕ το Μάρτη - Απρίλη του 1949 με μια περίτεχνη βαθιά διείσδυση-ελιγμό ανακαταλαμβάνει το Γράμμο. «Ο ελιγμός ούτος γνωστός εις τους αστικούς στρατούς, διά πρώτην φοράν εφηρμόσθη τόσον ευρέως υπό των συμμοριτών» (στρατηγός Ζαφειρόπουλος).

Ο ΔΣΕ ταυτόχρονα δρα στα μετόπισθεν του εχθρού, Θεσσαλία, Ρούμελη, προσβάλλει κατοικημένες περιοχές (Καρδίτσα, Νάουσα, Καρπενήσι, κ.ά.), ανακουφίζοντας τους μαχητές του Γράμμου.

Στις 29 του Αυγούστου του 1949, μπροστά στις υπέρτερες δυνάμεις, ο ΔΣΕ υποχωρεί, συντεταγμένα, ως οργανωμένος Λαϊκός Στρατός, στην Αλβανία.

Χειρόγραφος χάρτης εποχής με τις επιχειρήσεις που ξεκίνησαν με στόχο να συντρίψουν τον ΔΣΕ σε τρεις μέρες, κράτησαν 70 μέρες και στην κορύφωσή τους ο κύριος όγκος του ΔΣΕ είχε διαφύγει με τον περίφημο μεγάλο ελιγμό στο Βίτσι...Στο χάρτη διακρίνεται το Νεστόριο, όπου η ΚΝΕ θα στήσει το Αντιιμπεριαλιστικό Διήμερό της (1 και 2 του Ιούλη), και το Κεφαλοχώρι (νέα Λυκόρραχη) όπου θα γίνει στις 2 του Ιούλη η εκδήλωση της ΚΕ του Κόμματος για τα 60χρονα του ΔΣΕ

Το να περπατάς στα δάση του Γράμμου, δε συνιστά μια οικολογικού χαρακτήρα εμπειρία. Οσο κι αν σε μαγεύει ο χώρος, κάθε βήμα συνιστά προσέγγιση σ' ένα χώρο όπου χιλιάδες μαχητές μάτωσαν για να στεριώσουν μια λεύτερη πατρίδα (φωτογραφία από παλιότερη αποστολή στην περιοχή, όπου ήταν το αρχηγείο του ΔΣΕ)